ΤΟ ΡΕΥΜΑ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΦΘΟΓΓΙΣΜΟΥ

του Χρήστου Γκόντζου

Ο δωδεκαφθογγισμός είναι ένα μουσικό ρεύμα που αναπτύχθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1920 στην κεντρική Ευρώπη. Στο παρόν κείμενο θα μιλήσουμε για τους μεγάλους εκφραστές αυτού του μουσικού ρεύματος και θα προσπαθήσουμε να αποδώσουμε με «απλά λόγια» την ουσία της λειτουργίας αυτού του μουσικού συστήματος στην μουσική σύνθεση.

Το ρεύμα του δωδεκαφθογγισμού, οφείλει  το όνομα  του στις 12 διαφορετικές νότες που συνθέτουν όλη την μουσική δημιουργία. Οι νότες είναι 12 και επαναλαμβάνονται σε συμμετρική ακολουθία πανομοιότυπες ως προς την ονομασία αλλά σε διαφορετικό τονικό ύψος (σε άλλη οκτάβα). Από τα χαμηλά προς τα υψηλά. Για παράδειγμα, υπάρχει το τελευταίο πλήκτρο του πιάνου στα αριστερά που είναι το ΛΑ, αλλά υπάρχουν και άλλες νότες με την ίδια ονομασία (ΛΑ χάριν παραδείγματος) σε υψηλότερες συχνότητες στο κλαβιέ του πιάνου. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει και με τις υπόλοιπες 11 νότες.

Η ιδέα του δωδεκαφθογγισμού υπαγορεύει, ότι κάθε νότα σε μία μουσική σύνθεση δεν πρέπει να «παίζει ρόλους», που διαμορφώνουν στο αυτί την έννοια του τονικού κέντρου μέσα σε μία κλίμακα (ακολουθία φθόγγων)… αλλά κάθε νότα είναι από μόνη της ένα αυτούσιο τονικό κέντρο. Δεν υπάρχουν οι καταλήξεις, οι πτώσεις και οι έλξεις που συναντάμε στην τονική μουσική παρά η βαρύτητα είναι ίσα μοιρασμένη σε κάθε φθόγγο. Έτσι κάθε φθόγγος είναι ένα βαρυτικό πεδίο με ίση ισχύ απέναντι στους άλλους φθόγγους.

​Το επόμενο στάδιο που ξεπερνάει ο δωδεκαφθογγισμός είναι η ίδια η έννοια της κλίμακας. Δηλαδή της ακολουθίας των φθόγγων. Εδώ πλέον δεν μιλάμε για κλίμακες αλλά για σειρές. Κατά την διάρκεια μιας σύνθεσης οι 12 φθόγγοι μπαίνουν σε μια σειρά της αρεσκείας του συνθέτη και έπειτα όλη η μουσική σύνθεση βασίζεται στην διαστηματική ακολουθία-σειρά. Η σειρά μπορεί να υποδιαιρεθεί και να εμφανιστεί τεμαχισμένη ανά τρεις ανά τέσσερις ή και ανά έξι φθόγγους. Ακολουθώντας την ίδια σκέψη η σειρά μπορεί να εμφανιστεί διαιρεμένη σε τρεις τετράδες, σε τέσσερις τριάδες σε μία εξάδα κ.ο.κ. Η διαστηματική σειρά των 12 φθόγγων μπορεί επίσης να «μετατρέπει» (transporto) ολόκληρη η διαιρεμένη σε οποιοδήποτε τονικό ύψος. Αρκεί πάντα να τηρείται η ακολουθία-σειρά. Η ακολουθία μπορεί επίσης να εμφανιστεί διαβασμένη ανάποδα ή με αντιστραμμένα διαστήματα. Καθώς επίσης και με την αντιστροφή των διαστημάτων της ανάποδης ανάγνωσης.
​

Ο αυστριακός συνθέτης Άρνολντ Σένμπεργκ(Arnold Schönberg, (13 Σεπτεμβρίου 1874- 13 Ιουλίου 1951)

Τεχνικές σειραισμού επίσης μπορούν να εμφανιστούν στον ρυθμό, στις δυναμικές καθώς και στην διαδοχή των οργάνων (ενοργάνωση).

​Πατριάρχης της σχολής αυτής είναι ο αυστριακός συνθέτης Άρνολντ Σένμπεργκ Arnold Schönberg, (13 Σεπτεμβρίου 1874- 13 Ιουλίου 1951), ο οποίος επινόησε και δίδαξε μαζί με τους μαθητές του για χρόνια την τεχνική και το σύστημα του δωδεκαφθογγισμού.

Γνωστός σε εμάς συνθέτης που επηρεάστηκε από αυτήν την μουσική αντίληψη και μαθήτευσε κοντά στον Σενμπεργκ ήταν ο Νίκος Σκαλκώτας, που παρά τις διαφωνίες του με τον δάσκαλό του πάνω σε ζητήματα του μουσικού αυτού συστήματος, ενστερνίστηκε μεγάλο μέρος των αντιλήψεών του… καθώς και χρησιμοποίησε σε δεκάδες έργα του τις τεχνικές που προαναφέραμε.

Τέλος, αξίζει να επισημάνουμε πως δεν έλειψαν οι αντιδράσεις όσο αναφορά την αντίληψη του Σένμπεργκ για την μουσική τέχνη. Ιστορική είναι η δριμύτατη κριτική που άσκησε ο μεγάλος ρώσος συνθέτης Ιγκόρ Στραβίνσκι καθώς και άλλοι συνθέτες του νεοκλασικισμού την περίοδο του μεσοπολέμου στην ατονική μουσική και προσωπικά στον Άρνολντ Σένμπεργκ. 

Σήμερα οι περισσότεροι συνθέτες έχουν εγκαταλείψει την αυστηρότητα του προαναφέροντας μουσικού συστήματος που σύμφωνα με τις φιλοδοξίες του γεννήτορα του «θα διαρκούσε για πάντα»… παρ’ όλα αυτά πολλοί συνθέτες και ιδιαίτερα στην κεντρική Ευρώπη και στην Αμερική «δανείζονται» και μετατρέπουν πολλές από τις τεχνικές που επινοήθηκαν για να επιτύχουν τον σκοπό τους.