Η μέρα που γεννήθηκε η Μελίνα

18/10/2020

γράφει ο Χρήστος Σούτος

Στις 18 Οκτωβρίου του 1920 γεννήθηκε η Μελίνα Μερκούρη. Πολλοί την χαρακτηρίζουν ως την τελευταία Ελληνίδα θεά, ως την μεγαλύτερη Ελληνίδα σταρ, ως μία από τις πιο αναγνωρίσιμες Ελληνίδες στο εξωτερικό, ως την μακροβιότερη και σπουδαιότερη Υπουργό Πολιτισμού.

Αποτελεί κοινή πεποίθηση πως είναι όλα τα παραπάνω και κάτι ακόμα. Η εικόνα της αντανακλά την ίδια την Ελλάδα. Η Μελίνα ήταν προσωπικότητα που ακτινοβολούσε, που έδινε λάμψη σε ότι άγγιζε, που επισκίαζε όποιον βρισκόταν δίπλα της όσο μεγάλος και αν ήταν αυτός. Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την γέννηση της και το Υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο η ίδια τίμησε για πολλά χρόνια, ανακήρυξε το 2020 ως έτος Μελίνας Μερκούρη.

Στο Θεαθήναι πάντα σε τέτοια αφιερώματα επιδιώκουμε να δώσουμε έναν διαφορετικό τόνο από μια απλή παράθεση βιογραφικών στοιχείων, δηλαδή μια πιστή αντιγραφή κάποιας εγκυκλοπαίδειας. Ο λόγος είναι ότι αξίζει, όταν καταπιάνεσαι και μιλάς για ανθρώπους που άφησαν το στίγμα τους σε έναν ή παραπάνω τομείς, να προσπαθείς να αναδείξεις εκείνα τα δεδομένα που τους έκαναν ξεχωριστούς. Η Μελίνα όλων των Ελλήνων έμεινε στην αιωνιότητα ως άνθρωπος που ποτέ δεν δίστασε, που ποτέ δεν μπήκε σε καλούπια που της επέβαλαν οι κοινωνικές ή πολιτικές συνθήκες, που ποτέ δεν έβαλε το ατομικό συμφέρον πάνω από την εθνική προσπάθεια.

Η καταγωγή της σαφώς και βοήθησε στην διαμόρφωση της προσωπικότητας της. Προερχόταν από μια από τις σημαντικότερες οικογένειες των Αθηνών. Ο παππούς ήταν ο Σπυρίδων Μερκούρης υπήρξε για πολλά χρόνια Δήμαρχος Αθηναίων, αξίωμα που και η ίδια διεκδίκησε χωρίς επιτυχία, ο πατέρας της υπήρξε χρόνια βουλευτής, ενώ και η μητέρα της προερχόταν από σπίτι με έντονη παρουσία στα κοινά.

Η επαφή της με το θέατρο ξεκίνησε πριν την Κατοχή, το 1938 συγκεκριμένα, όταν και έγινε δεκτή στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Συμμαθήτρια με άλλους σπουδαίους ηθοποιούς της γενιάς της, όπως η Δέσπω Διαμαντίδου, ο Αλέξης Δαμιανός, ο Ανδρέας Φιλιππίδης και η Αλέκα Παϊζη, Η περίοδος της Κατοχής που ακολούθησε, αλλά και αυτή του Εμφυλίου, ήταν ίσως η μοναδική εποχή για την οποία η ίδια η Μελίνα Μερκούρη δεν ένιωθε ιδιαίτερα υπερήφανη. Μιλώντας σε συνεντεύξεις της, αλλά και στο βιβλίο "Γεννήθηκα Ελληνίδα" που είναι στην ουσία η βιογραφία της, αναλαμβάνει την ευθύνη για τη μη συμμετοχή της στην αντίσταση, όπως και για το γεγονός ότι όντας σε σχέση με τον Φειδία Γιαδικιάρογλου, άνθρωπο που κατηγορήθηκε ως μαυραγορίτης και συνεργάτης των Γερμανών εκείνη την περίοδο, ζούσε με απίστευτη χλιδή και άνεση για την εποχή.

Οι περισσότεροι βέβαια συνάδελφοί της, όχι μόνο δεν της κρατούσαν κακία, όχι μόνο δεν την κατηγόρησαν ποτέ, αλλά δήλωναν πόσο πολύ μέσω της θέσης της βοήθησε συναδέλφους της στα δύσκολα εκείνα χρόνια. Χαρακτηριστική είναι η κουβέντα του άποψη του Λυκούργου Καλλέργη, αριστερού ηθοποιού και μέλους του ΕΑΜ κατά τη διάρκεια της Κατοχής, που έλεγε ότι "Η Μελίνα φιλοξενούσε, τάιζε και βοηθούσε πολλούς φίλους και συναδέλφους". Τα ίδια έλεγε και η συγγραφέας Άλκη Ζέη. Δεν είναι άλλωστε λίγες οι μαρτυρίες ανθρώπων που αφηγούνται ότι έπαιρνε τα χρήματα του Γιαδικιάρογλου για να τα δίνει στην αντίσταση. Στην περίοδο του Εμφυλίου η ίδια επισκεπτόταν στην Ασφάλεια συναδέλφους της, που είχαν συλληφθεί λόγω των πολιτικών τους φρονημάτων.

Το γεγονός ότι ο χώρος του θεάτρου και γενικότερα του πολιτισμού δεν της χρέωσε κάτι για την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου, φαίνεται από το γεγονός ότι πολλοί αριστεροί καλλιτέχνες και πολιτικοί ήταν φίλοι της μέχρι το τέλος της ζωής της. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Μάνος Κατράκης, ο ηθοποιός και γραμματέας του ΕΑΜ θεάτρου, Δημήτρης Μυράτ, ο Νίκος Κούνδουρος και φυσικά ο Μανώλης Γλέζος.

Η πολιτικοποίηση της Μελίνας και η στροφή της προς τους κοινωνικούς αγώνες και τις διεκδικήσεις έγινε την περίοδο της Επταετούς Δικτατορίας. Η 21η Απριλίου την βρήκε εκτός Ελλάδος, συγκεκριμένα στην Αμερική, όπου από την πρώτη στιγμή με πλήθος συνεντεύξεων και ενεργειών ενημέρωνε την παγκόσμια κοινή γνώμη για την Χούντα στην πατρίδα της, προτρέποντας τον κόσμο να την καταδικάσει και να μην επισκέπτεται την Ελλάδα όσο αυτή ήταν κάτω από το καθεστώς των Συνταγματαρχών. Οι προτροπές της αυτές οδήγησαν το Στρατιωτικό Καθεστώς στο να της αφαιρέσει την Ελληνική ιθαγένεια και να της απαγορεύσει φυσικά την είσοδο στη χώρα. Η ίδια απαντούσε λέγοντας ότι "Εγώ γεννήθηκα και θα πεθάνω Ελληνίδα, ενώ ο Παττακός γεννήθηκε και θα πεθάνει φασίστας". Δέχθηκε πολλές απειλές κατά της ζωής της, με αποκορύφωμα την βομβιστική ενέργεια εναντίον της στις 7 Μαρτίου 1969 στο Θέατρο της Γένοβας. Όταν έπεσε η Χούντα επιστρέφει στην Ελλάδα και παρόλο που είχε δεχτεί πρόταση από το ΚΚΕ για να κατέβει στην πολιτική, αποφασίζει να συμπορευτεί με τον Ανδρέα Παπανδρέου στο ΠΑΣΟΚ.

Κατέβηκε το 1974 στη Β' Πειραιά χωρίς να καταφέρει να εκλεγεί, κάτι όμως που δεν συνέβη και το 1977 όταν και εξελέγει. Από το 1981 έως και το 1989 ήταν Υπουργός Πολιτισμού σε όλες τις Κυβερνήσεις του Ανδρέα Παπανδρέου, αντέχοντας σε κάθε ανασχηματισμό. Με την επιστροφή του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το 1993 μέχρι και τον θάνατό της έναν χρόνο αργότερα, στις 6 Μαρτίου 1994, στην Αμερική, κατείχε το αξίωμα της Υπουργού Πολιτισμού.

Είναι η πρώτη γυναίκα στην Ελλάδα που κηδεύτηκε με τιμές εν ενεργεία Πρωθυπουργού και η μοναδική της ήττα στον πολιτικό στίβο ήταν από τον Αντώνη Τρίτση στις εκλογές για τη Δημαρχία της Αθήνας, το 1990. Ήταν η μοναδική που μπορούσε να μιλήσει στον Ανδρέα Παπανδρέου άνετα για οποιοδήποτε ζήτημα, χωρίς να τον εκνευρίζει και δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και το 1990 που το ΠΑΣΟΚ έχασε τρεις διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις, ο ίδιος αφού άκουσε όλα τα μεγάλα στελέχη για τις αιτίες της ήττας, ρώτησε τη Μελίνα κι αυτή του είπε "Δεν αρέσουμε πια Πρόεδρε" κι αυτός της απάντησε "Κάντε κάτι να αρέσουμε".

Ένα αφιερωματικό άρθρο δεν φτάνει για να καταγράψει πλήρως την πορεία της στο χώρο του Θεάτρου και της Έβδομης Τέχνης. Ήταν αδιαμφισβήτητα η Ελληνίδα σταρ με την μεγαλύτερη αναγνωρισιμότητα σε παγκόσμιο επίπεδο, την οποία χρησιμοποίησε για να αναδείξει και το μεγαλύτερο γι' αυτήν πολιτιστικό ζήτημα της χώρας μας, την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα στη φυσική τους θέση.

Η μεγαλύτερη της συνεισφορά στον Πολιτισμό εκτός από την τεράστια παρακαταθήκη που μας άφησε με τις ερμηνείες της σε σημαντικά έργα του παγκόσμιου θεατρικού ρεπερτορίου, σε σπουδαίες κινηματογραφικές επιτυχίες και στη δισκογραφία είναι ο θεσμός των Δημοτικών Περιφερειακών Θεάτρων - ΔΗΠΕΘΕ, με σκοπό την πολιτιστική ανάπτυξη της περιφέρειας, ο θεσμός των πολιτιστικών πρωτευουσών της Ευρώπης με πρώτη την Αθήνα το 1985 και βέβαια το γεγονός ότι απαγόρευσε την περαιτέρω καταστροφή νεοκλασικών κτηρίων και θερινών κινηματογράφων στο βωμό της αντιπαροχής.

Η τελευταία Ελληνίδα θεά, όπως την αποκάλεσε και ο Τύπος του εξωτερικού άφησε το στίγμα της και το όραμά της για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα, συνεχίζει να υπάρχει χάρη στο Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη που η ίδια ίδρυσε με τον σύζυγό της Ζυλ Ντασέν. Δεν είναι τυχαίο ότι την ώρα της κηδείας της τα θέατρα και τα μαγαζιά στο Μπρόντγουει έμειναν κλειστά, ενώ έσβησαν και όλα τα φώτα για ένα λεπτό σε ένδειξη πένθους, κάτι που συνηθίζεται για τους μεγάλους Αμερικανούς σταρ που φεύγουν από τη ζωή.

Μετά τον θάνατό της έχει τιμηθεί πολλές φορές, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, για παράδειγμα στην πόλη Μονς του Βελγίου η νέα λεωφόρος ονομάζεται Λεωφόρος Μελίνα Μερκούρη, ενώ έχουν θεσπιστεί βραβεία στο όνομά της. Τα πιο σημαντικά είναι το ετήσιο βραβείο Μελίνα Μερκούρη που θεσπίστηκε το 2010 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, απονέμεται στην εκάστοτε Ευρωπαϊκή πρωτεύουσα και συνοδεύεται από 1,5 εκατομμύριο ευρώ. Η UNESCO επίσης έχει θεσπίσει βραβείο με το όνομά της και δίδεται μαζί με την συνδρομή του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού ανά δύο χρόνια σε πρόσωπα ή οργανισμούς που βοήθησαν στη διάσωση ή στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Συνοδεύεται δε και αυτό από το χρηματικό ποσό των 20.000 δολαρίων.

Στα μέρη μας υπάρχει το θεατρικό βραβείο "Μελίνα Μερκούρη" που απονέμεται ετησίως για την καλύτερη ερμηνεία νέας γυναίκας ηθοποιού στην προηγούμενη θεατρική περίοδο, συνοδεύεται από χρηματικό έπαθλο, το οποίο δίδεται μαζί με την καρφίτσα της Μελίνας Μερκούρη, την οποία η νικήτρια παραδίδει στην επόμενη βραβευθείσα. Το βραβείο αυτό έχει θεσπιστεί με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Μελίνα Μερκούρη.