ΤΟ ΘΕΑΘΗΝΑΙ ΚΑΙ Ο ΘΟΔΩΡΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΥΝ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ «ΟΙ ΑΠΟΚΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΓΩΝΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ»

του Θοδωρή Παπαντωνίου

Καουμπόι, άραβας, μαζορέτα αλλά και μαφιόζος, Ζορό, εύθυμη χήρα, sexy νοσοκόμα, αυστηρή δασκάλα και αστυνομικός…όλοι μαζί σε ένα τρελό ξεφάντωμα, σε ένα μεγάλο πάρτι έξω καρδιά με κομφετί, κολομπίνες και αρλεκίνους με σερπαντίνες και άφθονο πείραγμα με μεζέδες και κρασί.

Ναι καλά διαβάσατε (και λόγω της ημέρας) καλώς ήρθατε στο αποκριάτικο ξεφάντωμα, στο ελληνικό καρναβάλι με τις παραδόσεις του, αλλά και με τις ξενικές -τις belle epoque πινελιές του- που και αυτές καλοδεχούμενες είναι αφού…όλα κάνουμε το κέφι μας.
 
Απόκριες ή Τριώδιο;
Την έννοια της αποκριάς την συναντάμε για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα στις πομπές που γίνονταν κατά τη διάρκεια των Ελευσινίων Μυστηρίων, που μαζί με τα Διονύσια είναι οι πρόγονοι του σημερινού καρναβαλιού. Σήμερα ωστόσο οι «Απόκριες» είναι συνδεδεμένες με τον Εκκλησιαστικό όρο «Τριώδιο», έννοια που την προέλευσή της την βρίσκουμε στις «τρεις ωδές» του Ευαγγελίου της Ορθοδοξίας.
 
Το «Τριώδιο» αρχίζει την Κυριακή του «Τελώνη και Φαρισαίου» (ήδη ξεκίνησε την περασμένη Κυριακή 28/1), συνεχίζει την επόμενη Κυριακή του «Ασώτου Υιού» (4/2), την Κυριακή της «Απόκρεω» (1/2/) και ολοκληρώνεται την Κυριακή της «Τυρινής» ή «Τυροφάγου» (18/2).
 
Η πρώτη εβδομάδα, λέγεται και Προφωνή ή Προφωνέσιμη, επειδή παλιά διαλαλούσαν ότι άρχιζαν οι αποκριές. Η εβδομάδα αυτή λέγεται και αμόλυτη ή απόλυτη, επειδή τότε οι ψυχές των πεθαμένων βγαίνουν στον Πάνω Κόσμο.

Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται Κρεατινή επειδή έτρωγαν κρέας και δεν νηστεύουν Τετάρτη και Παρασκευή. Η Κυριακή της εβδομάδας αυτής, η Κυριακή της Απόκρεω, ονομάστηκε έτσι γιατί ήταν η τελευταία μέρα της κρεοφαγίας (από + κρέας) όλης της περιόδου του Τριωδίου.
 
Η τρίτη εβδομάδα λέγεται Τυρινή ή της Τυροφάγου, επειδή έτρωγαν γαλακτοκομικά προϊόντα. Από τη Δευτέρα, μια εβδομάδα πριν την Καθαρή Δευτέρα, άρχιζε η αποχή από το κρέας και επιβαλλόταν η χρήση τυριού και γαλακτερών σαν ενδιάμεση άσκηση μεταξύ κρεοφαγίας και νηστείας.

Ενώ αμέσως μετά ξεκινά η Καθαρά Δευτέρα, ξεκινά η Σαρακοστή για την Ορθόδοξη εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα σημάνει το τέλος των Απόκρεω.  Είναι μέρα νηστείας. Η νηστεία διαρκεί για 40 μέρες, όσες ήταν και οι μέρες νηστείας Του Χριστού στην έρημο.
 
Ας δούμε όμως πως γιορτάζονται οι απόκριες σε πολλές περιοχές της Ελλάδας…
 
Άμφισσα
Καλώς ήρθατε στη Φωκίδα… Εδώ οι Καρναβαλιστές Ιτέας - Κίρρας - Τριταίας  θα σας ξεσηκώσουν και δεν θα σας αφήσουν σε ησυχία, τους επισκέπτες ήδη από την Κυριακή 2228/1 τους περιμένει ένα «έξαλλο» εικοσαήμερο αποκριάτικων  εκπλήξεων για γερά νεύρα!!!
Προγραμματίστε το ταξίδι σας το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς για να αναβιώσεται και εσείς το θρύλο του «στοιχειού». Από τη συνοικία Χάρμαινα, όπου βρίσκονται τα παλιά Ταμπάκικα, και τα σκαλιά του Άι Νικόλα κατεβαίνει το «στοιχειό» και μαζί ακολουθούν εκατοντάδες μεταμφιεσμένοι.
​
Το σπουδαιότερο στοιχειό που είναι συνδεδεμένο με την παράδοση είναι το στοιχειό της «Χάρμαινας». Αυτό αγαπούσε και προστάτευε τους Ταμπάκηδες (βυρσοδέψες), τους οποίους η δουλειά τους ανάγκαζε να βρίσκονται στη Βρύση νύχτα - μέρα.
 

    ΤΟ ΠΟΛΥΧΡΩΜΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ ΤΗΣ ΑΜΦΙΣΣΑΣ

Γαλαξίδι
Οι απόκριες στο Γαλαξίδι έχουν στυλ και είναι για τους πιο απαιτητικούς και δραστήριους καρναβαλιστές… Με το άνοιγμα του Τριωδίου ξεκινά και ένα πλήθος εκδηλώσεων με φωτιές στις πλατείες σε όλη την πόλη με χορούς και αυτοσχέδια μασκαρέματα…Αποκορύφωμα όμως το Αλευρομουτζούρωμα της Καθαρής Δευτέρας, το πανάρχαιο αυτό έθιμο, που τηρούν κάθε χρόνο οι Γαλαξιδιώτες με θρησκευτική ευλάβεια.
​
Με πίπιζες και νταούλια και ομάδες κουδουνοφόρων, μουτζουρωμένοι κατακλύζουν την παραλία ατελείωτα μωσαϊκά ανθρώπων και χρωμάτων συμμετέχοντας σε ένα διονυσιακό ξεφάντωμα που όμοιό του δεν θα βρείτε πουθενά.
 
Εμείς απλά σας παραθέτουμε ένα απόσπασμα από μία παλαιότερη ανακοίνωση του Δήμου Γαλαξιδίου:
«Οι επισκέπτες θα πρέπει να έχουν μαζί τους παλιά ρούχα και πετσέτες. Ειδικές πλαστικές στολές που καλύπτουν όλο το σώμα, μάσκες για τα μάτια και χρώματα για το μουτζούρωμα μπορούν να προμηθευτούν από καταστήματα του τόπου μας. Το αλεύρι διατίθεται δωρεάν από το Δήμο Γαλαξιδίου..»

Και αν δεν πειστήκατε ακόμη μάλλον δεν θα ξέρατε ότι κάθε χρόνο τα σπίτια σκεπάζονται με μουσαμάδες για να γλιτώσουν το πλύσιμο από το αλεύρι και τον χαρτοπόλεμο αλλά… μάταια!

ΓΑΛΑΞΙΔΙ & ΑΛΕΥΡΟΜΟΥΤΖΟΥΡΩΜΑΤΑ

Βλάχικος γάμος στη Θήβα
Το έθιμο του Βλάχικου γάμου είναι μία παρωδία όλων των διαδικασιών του γάμου, φερμένο στην περιοχή  από τους Βλάχους της Πίνδου στις αρχές του 19ου. Η διαδικασία ξεκινά την Τσικνοπέμπτη, όταν και συναντιούνται οι συμπέθεροι για να συζητήσουν για την προίκα. Αφού συμφωνήσουν, ξεκινούν οι προετοιμασίες του γάμου και οι παρέες συγκεντρώνονται στις ταβέρνες και διασκεδάζουν πίνοντας και χορεύοντας.

Η τελετή ωστόσο ξεκινά το απόγευμα της Κυριακής καθώς η κάθε παρέα με τις παραδοσιακές στολές αρχίζει το χορό…Όλοι μαζί, τα μπουλούκια, οι καπεταναίοι με τους Πανούσηδες (τους Τουρκαλβανούς μπιστικούς – υπηρέτες), οι γεροσυμπέθεροι καβάλα σε γαϊδούρια αλλά και τα κάθε λογής προικιά πρωταγωνιστούν υπό τους ήχους του νταουλιού και του κατ’ εξοχήν μουσικού οργάνου του Βλάχικου γάμου, της πίπιζας

Την Καθαρά Δευτέρα γίνεται το εγερτήριο των Βλάχων, ο επονομαζόμενος σκάρος, στις 6 το πρωί. Ανάβεται φωτιά στον κεντρικό πεζόδρομο της πόλης και χορεύουν μέχρι τις 12. Κατόπιν οι παρέες μεταφέρονται στο γειτονικό άλσος της Αγίας Τριάδας για να γευματίσουν, να γίνουν τα αρραβωνιάσματα και κατόπιν επιστρέφουν στον κεντρικό πεζόδρομο, όπου στις καλύβες των συμπέθερων γίνεται το ξύρισμα του γαμπρού και ο φημισμένος διάλογος των δύο συμπεθέρων για το «ελάττωμα» της νύφης.

Οι συμπέθεροι συμφωνούν για το γάμο των παιδιών τους και στη συνέχεια ξεκινά το γλέντι των βλάχων. Το έθιμο καταλήγει σε μεγάλο γλέντι που διαρκεί μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες.
 

Ο περιβόητος Βλάχικος Γάμος της Θήβας

Γαϊτανάκι Λιβαδειάς
Πρόκειται για παράδoση πoυ τηρoύvταv μέχρι και μετά τo Δεύτερο Παγκόσμιo Πόλεμo στη Λιβαδειά, παράδοση που αvαβιώvει τα τελευταία χρόvια τηv τελευταία Κυριακή της Απoκριάς.
Σύμφωνα με την παράδοση, στις συνοικίες της πόλης, οι γείτονες αναμεταξύ τους, ετοιμάζουν το «Γαϊτανάκι» τους.

Στη συνέχεια, συνοδεία αρμάτων, καταφθάνει στην κεντρική πλατεία σωρεία «Γαϊτανακίων», τα οποία αναμειγνύονται δημιουργώντας ένα θέαμα μοναδικό. Οι εκδηλώσεις εμπλουτίζονται με διαγωνισμούς, τραγούδια, χορούς και γλέvτι με λαϊκούς οργανοπαίκτες.
 

Το γαϊτανάκι της Λιβαδειάς

Μεθώνη... Του Κουτρούλη ο Γάμος
Στη Μεσσηνία κάθε Καθαροδευτέρα αναβιώνει ένας γάμος με ξεχωριστή σατυρική διάθεση και πειράγματα για τη νύφη, ενός πραγματικός γάμος που άφησε εποχή κατά τον 14ο αιώνα.

Είναι ένα έθιμο που αναβιώνει με τη μορφή παρωδίας το μεσημέρι της Καθαρής Δευτέρας και έως το βράδυ γίνεται γλέντι, όπου προσφέρονται γουρουνόπουλα, καψάλες, δηλαδή φέτες ψωμιού µε λάδι, καψαλισμένες στη φωτιά και κρασί.

Οι εκδηλώσεις, βέβαια, ξεκινούν από το Σαββατόβραδο με το προγαμιαίο γλέντι των φίλων του ζευγαριού.  Πέρα από το φαγητό και  το γλέντι το δρώμενο περιλαμβάνει πολλές εκπλήξεις με το ζευγάρι των νεόνυμφων να κλέβει την παράσταση. Την Κυριακή το απόγευμα γίνεται η παρουσίαση και το ράντισμα των προικιών και του νυφικού κρεβατιού με κατάληξη όλων στον πεζόδρομο της αγοράς όπου ακολουθεί γλέντι.
 
Μεσσήνη… Το έθιμο της «φωτιάς»
 Στη Μεσσήνη οι εορταστικές καρναβαλικές εκδηλώσεις κορυφώνονται το διήμερο της Κυριακής της Τυροφάγου και της Καθαρής Δευτέρας.
Οι εκδηλώσεις αυτές χρονολογούνται από τα πρώτα χρόνια της απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό. Το βράδυ της Κυριακής της Τυροφάγου αναβιώνει το έθιμο της «φωτιάς», μοναδικό στην Ελλάδα. Οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές σε διάφορες γειτονιές της πόλης, γύρω από τις οποίες κυριαρχεί το γλέντι και ο χορός μέχρι το πρωί.

Πατρινό καρναβάλι…  189 χρόνια και συνεχίζει!
Στις 17 Ιανουαρίου κάθε χρόνο, κάνει την εμφάνισή του στους δρόμους της Πάτρας ο τελάλης του Πατρινού Καρναβαλιού, τα τελευταία χρόνια μια ειδική κατασκευή με τη μορφή μουσικού άρματος. Ο τελάλης αναγγέλλει με κάθε καρναβαλική επισημότητα την έναρξη του Καρναβαλιού με ένα σκωπτικό μήνυμά του και καλεί τους Πατρινούς να συγκεντρωθούν το βράδυ της ίδιας μέρας στην Τελετή Έναρξης, στην κεντρική πλατεία της πόλης, την Πλατεία Γεωργίου. Εκεί κατά τη διάρκεια μιας φαντασμαγορικής γιορτής με στοιχεία έκπληξης, μιας και το περιεχόμενό της κρατιέται μυστικό ως την τελευταία στιγμή, κηρύσσεται η έναρξη του Πατρινού καρναβαλιού από τον Δήμαρχο Πατρέων από τον εξώστη του Δημοτικού Θεάτρου Απόλλων.
 
Το καρναβάλι της Πάτρας δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά ένα σύνολο εκδηλώσεων που περιλαμβάνουν χορούς, παρελάσεις, κυνήγι κρυμμένου θησαυρού, καρναβάλι των μικρών που διαρκούν μέχρι την Καθαρή Δευτέρα.

Το καρναβάλι κορυφώνεται το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς με την νυχτερινή ποδαράτη παρέλαση των πληρωμάτων του Σαββάτου, τη φαντασμαγορική μεγάλη παρέλαση αρμάτων και πληρωμάτων της Κυριακής και τέλος το τελετουργικό κάψιμο του βασιλιά καρνάβαλου στο μώλο της Αγίου Νικολάου στο λιμάνι της Πάτρας.
 

Το φημισμένο Καρναβάλι της Πάτρας

«Μπουρανί» … «γιορτή του Φαλλού» στον Τύρναβο
Πιστοί, με πάθος μάλιστα στην παράδοση, οι Θεσσαλοί κάτοικοι του Τυρνάβου, την Τρίτη, πριν από την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς, αρχίζουν το γλέντι και τις εκδηλώσεις προς τιμήν του Διονύσου, που κορυφώνονται την Καθαρή Δευτέρα με το ονομαστό «Μπουρανί» που είναι λέξη τούρκικη και σημαίνει λαχανόρυζο ή σπανακόρυζο.

Είναι ένα λαϊκό πανηγύρι, μια αναβίωση ενός αρχαίου διονυσιακού τελετουργικού, στην ουσία η γιορτή του φαλλού, που συμβολίζει την αναπαραγωγή και την ευτεκνία.

Παλιά η εκδήλωση του «Mπoυραvί» ήταν πιο γνήσια και φυσικά πιο ξεδιάντροπη. Γινόταν σε κάθε γειτονιά και πλατεία όπου οι κάτοικοι άναβαν φωτιά κι έφτιαχναν μπουρανί. Τα υλικά είναι σπανάκι, ρύζι, τσουκνίδα και λίγος αντεράκος μαζί με ξύδι χωρίς καθόλου λάδι.

Γύρω από την φωτιά τραγουδούσαν άσεμνα τραγούδια χόρευαν αλληλοπειράζονταν και πετούσαν βωμολοχίες. Προβαίνανε σε πρόστυχα καμώματα και αδιάκριτες χειρονομίες προς τους περαστικούς. Φυσικά δεν έλλειπαν και οι φαλλoί. Πήλινοι, ξύλινοι και άλλοι από καρότα.

Η γιορτή του είναι μοναδική στην Ελλάδα και συνδέεται με την αρχή της Άνοιξης, τη γονιμότητα και την βλάστηση. 

Μπουρανί ή η Γιορτή του φαλλού στον Τύρναβο

Αποκριάτικα παιχνίδια σε Άρτα και Ιωάννινα
Στην Άρτα θα παρακολουθήσετε το Καρναβάλι Γυναικών. Είναι μια εκδήλωση που οργανώνεται αποκλειστικά και μόνο από ομάδες γυναικών. Κάθε Τετάρτη πριν από τις Απόκριες κάνουν παρέλαση στον κεντρικό δρόμο της πόλης, ντυμένες με αποκριάτικες στολές, για να καταλήξουν σε κάποιο από τα κέντρα της πόλης για ξεφάντωμα.
 
Στα Ιωάννινα την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς γιορτάζονται οι «Τζαμάλες», δηλαδή μεγάλες φωτιές, όπου οι μεταμφιεσμένοι χορεύουν σε διπλές και τριπλές σειρές γύρω τους. Οι εκδηλώσεις του Καρναβαλιού κορυφώνονται με  το περίφημο γαϊτανάκι.
 
Ο Καλόγερος σε Μακεδονία - Θράκη
Έθιμο θρακιώτικης καταγωγής τελείται τη Δευτέρα, μετά την Κυριακή της Απόκρεω στα χωριά της Μακεδονίας Μαυρολεύκη και Μελίκη. Παλαιότερα γίνονταν και στο Μεσοχώρι Ροδόπης.
 
Τα πρόσωπα είναι δύο καλόγεροι (καλοί γέροι), η «Μπάμπω» με το εφταμηνίτικο παιδί της, δύο νύφες (τις υποδύονται νεαροί άντρες), δύο κατσίβελοι και δύο χωροφύλακες. Ο ένας Καλόγερος ξαφνικά θέλει να νυμφευθεί και βρίσκει τη νύφη. Ο άλλος Καλόγερος - κουμπάρος τον σκοτώνει και η νύφη θρηνεί. Κάποια στιγμή ο Καλόγερος ανασταίνεται.

Ο Καλόγερος φορά δέρματα ζώων και μεταμφιέζεται σε ζώο. Στη μέση έχει δεμένα κουδούνια, ένα εκ των οποίων είναι σύμβολο γονιμότητας. Στα ρούχα των υπόλοιπων μελών της ομάδας κυριαρχεί το μαύρο. Φορούν μαύρο φέσι, καρό πουκάμισο, μαύρο γιλέκο και μαύρη σαλταμάρκα. Η μουσική τα τοπικά μουσικά όργανα, η τρίχορδη θρακική λίρα, το μεγάλο νταβούλι (τύμπανο) και η γκάιντα συνοδεύουν το δρώμενο.

Πρόκειται για έναν κεφάτο θίασο μεταμφιεσμένων τελεστών που δίνει το μήνυμα της καλοχρονιάς, της υγείας, της καλής σοδειάς, της γονιμότητας της φύσης μέσα από ένα σύνθετο δραματοποιημένο τελετουργικό καθώς περιλαμβάνει εικονική σπορά και αροτρίωση, όπως εικονικό θάνατο και ανάσταση του καλόγερου.

Το έθιμο κλείνει με οινοποσία, γλέντι και χορό με τη συνοδεία οργάνων και τη συμμετοχή όλων των παρευρισκόμενων ως αργά το βράδυ.

Το έθιμο του "Καλόγερου" σε Μακεδονία & Θράκη

Καλά να περάσετε λοιπόν,
όποια γωνιά της Ελλάδας επιλέξετε για να γιορτάσετε τις φετινές Απόκριες...
Α! και μη χάσετε το δεύτερο μέρος του μεγάλου αφιερώματος του "Θεαθήναι"
στις Απόκριες και τα έθιμα τους στις διάφορες γωνιές της Ελλάδας.
Πρόσεχως...