ΘΕΑΘΗΝΑΙ ΠΡΟΣΩΠΑ ΝΙΚΟΣ ΤΟΜΑΡΑΣ

της Μαρίας Σούμπερτ

Ποια είναι η εικόνα των μαθησιακών δυσκολιών και από ποια ηλικία αρχίζουν τα φαινόμενα να καταδεικνύουν πως υπάρχει κάποια δυσκολία που πρέπει να αντιμετωπιστεί; Πώς αντιδρούν οι γονείς και πως οι εκπαιδευτικοί; Και τι σημαίνει να είσαι παιδί με μαθησιακές δυσκολίες;
         
Συζητώντας με εκπαιδευτικούς, ακούμε συχνά πως το μεγαλύτερο πρόβλημα που συχνά αντιμετωπίζουν είναι οι γονείς που δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν πως το παιδί τους έχει κάποιο πρόβλημα. Συζώντας με γονείς ακούω πως οι εκπαιδευτικοί αδιαφορούν για τις ιδιαιτερότητες κάθε παιδιού και θέλουν να επιβάλουν έναν μέσο όρο. Τα παιδιά δυστυχώς σπανίως τα ακούει κανείς, περιμένουμε απλώς να επιβιώσουν τα δώδεκα (τουλάχιστον) χρόνια της εκπαίδευσης μέχρι να ενηλικιωθούν. Άλλωστε, κάπως έτσι δεν αντέξαμε κι εμείς;
         
Τα πράγματα όμως φαίνεται να αλλάζουν. Σε σχέση με τη δεκαετία του 1980, σήμερα πια όλο και περισσότερα παιδιά διαγιγνώσκονται με μαθησιακές δυσκολίες –σταματούν δηλαδή, ή θα έπρεπε να σταματήσουν να φέρουν το στίγμα του τεμπέλη, αδιάφορου και απρόσεκτου μαθητή. Από την άλλη αναρωτιέμαι αν σήμερα υπάρχει ακόμα χώρος στην εκπαίδευση για τον προσωπικό χρόνο κάθε παιδιού που ωριμάζει και αφομοιώνει με διαφορετικό τρόπο πριν του παραδοθεί η ταμπέλα μιας μαθησιακής δυσκολίας.
         
Και μέσα σε όλο αυτό τον συναισθηματικό και γνωσιακό κυκεώνα, βρίσκονται οι γονείς που δυσκολεύονται πάρα πολύ να διαχωρίσουν μέσα τους την εικόνα του ιδανικού παιδιού που έφεραν πριν καν γεννηθεί το παιδί τους, από την εικόνα που το παιδί έχει, αλλά και από την εικόνα που θα μπορούσε να αποκτήσει εάν του δινόταν η ευκαιρία, η κατάλληλη διδασκαλία και ψυχοσυναισθηματική υποστήριξη.
         
Ο Νίκος Τομαράς, δάσκαλος και εξειδικευμένος στην Ειδική Αγωγή, γράφει στην 7η αναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου του «Μαθησιακές δυσκολίες ή σύμπτωμα: Από τις ισότιμες ευκαιρίες στην εκπαίδευση σε μια συμπεριληπτική κοινωνία» (εκδόσεις Πατάκη), πως οι περισσότεροι αν όχι όλοι οι εκπαιδευτικοί σήμερα γνωρίζουν όχι μόνο τι είναι οι μαθησιακές δυσκολίες, αλλά και πως χρειάζονται έναν ειδικό χειρισμό ώστε να μην αποκλείσουν τους μαθητές εκείνους από την ομαδική δραστηριότητα και να τους περιθωριοποιήσουν.
         
Διαβάζοντας λοιπόν το βιβλίο του Νίκου Τομαρά μας προέκυψαν κάποιες ερωτήσεις, τις οποίες θέσαμε στον συγγραφέα.

Τι έχει αλλάξει, πιστεύετε, μέσα στις τελευταίες δεκαετίες με την ανάπτυξη της γνώσης μας πάνω στις μαθησιακές δυσκολίες;
 
Τα τελευταία χρόνια η γνώση μας για τις μαθησιακές δυσκολίες πολλαπλασιάστηκε. Αυτό επέφερε υποχρεωτική αλλαγή της στάσης του εκπαιδευτικού συστήματος σε σχέση με την αντιμετώπιση των παιδιών αυτών. Το νομικό πλαίσιο εκσυγχρονίστηκε, επικαιροποιήθηκε και υποχρεώθηκε να αντιμετωπίσει τις ακαμψίες του απέναντι στο διαφορετικό.

Πώς αντιμετωπίζει το εκπαιδευτικό σύστημα τα παιδιά που έχουν τον δικό τους χρόνο ωρίμανσης και αφομοίωσης; Υπάρχει εδώ διαχωρισμός ανάμεσα σε ένα παιδί με διαφορετικούς χρόνους και ένα παιδί με μαθησιακές δυσκολίες;
 
Δυστυχώς το εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει φτάσει ακόμη σε αυτές τις λεπτές αλλά πολύ σημαντικές διακρίσεις των ποιοτικών στοιχείων των μαθητών του. Έτσι ο εκπαιδευτικός πιέζεται να ακολουθήσει τη διδακτέα ύλη χωρίς να λάβει υπόψιν του το χρόνο ωρίμανσης και αφομοίωσης. Η τάξη είναι ένας σκληρός και ανταγωνιστικός μονόδρομος με απαιτήσεις ίδιες για όλους. Ευτυχώς υπάρχουν φωτισμένοι εκπαιδευτικοί που διευρύνουν το πλαίσιο δικαιοδοσίας τους δίνοντας χώρο στους μαθητές τους για να προχωρήσουν με τους δικούς τους ρυθμούς χωρίς να νιώσουν αποκομμένοι ή στιγματισμένοι.
 
Στο βιβλίο σας αναφέρεστε πιο αναλυτικά στην δυσλεξία και τη μαθηματική διαταραχή σε σχέση με τη ΔΕΠ-Υ, το φάσμα του αυτισμού και άλλες μαθησιακές δυσκολίες. Παρατηρούνται συχνότερα στους μαθητές;
 
Η ναυαρχίδα των μαθησιακών δυσκολιών ήταν για πολλά χρόνια η δυσλεξία. Έγινε σχεδόν ταυτόσημη με τις μαθησιακές δυσκολίες στον πολύ κόσμο καθότι και το προηγούμενο νομικό μας πλαίσιο ήταν υποστηρικτικό μόνο για αυτήν. Γύρω από τη δυσλεξία αναπτύχθηκε και ένα μεγάλο βιβλιογραφικό πλαίσιο υποστήριξης. Με τα  χρόνια όμως η επιστημονική κοινότητα ανακάλυψε ότι οι δυσκολίες των παιδιών που μελετούσε δεν ήταν μόνο γλωσσικές αλλά αφορούσαν και άλλες δεξιότητες όπως μαθηματικές, συγκέντρωσης, κοινωνικές κ.α. Έτσι ακολούθησε η ανάδειξη της Δυσαριθμησίας και άλλων Διαταραχών που παρουσιάζουν μεγάλη αύξηση μάλιστα την τελευταία δεκαετία όπως της Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητας και της Διαταραχής του Αυτιστικού Φάσματος. 

Το βιβλίο προσπαθεί να δώσει υλικό σε όλη την κοινωνία, εμπλεκόμενους και μη, σύμφωνα με την τελευταία ταξινόμηση (πέμπτη έκδοση) που γίνεται από το DSM (Διαγνωστικό & Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών) και εκδίδεται από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (APA).  Έτσι ο αναγνώστης διαβάζοντάς το θα έχει μια ισορροπημένη σφαιρική εικόνα των Νευροαναπτυξιακών Διαταραχών ώστε να αντιληφθεί τι συμβαίνει ή τι μπορεί να συμβαίνει στην τάξη του, στην οικογένειά του, στο κοινωνικό του περιβάλλον. Μπαίνοντας σε αυτό το πλαίσιο και έχοντας έναν ικανοποιητικό πρακτικό οδηγό που του δίδεται μπορεί να ξεκινήσει άμεσα την υποστήριξή του σε αυτά τα άτομα. Ευαισθητοποιείται και ανάλογα με τον ρόλο του και τα ενδιαφέροντά του (γονιός, φοιτητής, εκπαιδευτικός κ.λπ) μπορεί να εμβαθύνει σε πιο εξειδικευμένη βιβλιογραφία, στην οποία εξάλλου τον παραπέμπω στο τέλος του βιβλίου.  

Αναφέρεστε επίσης πως είναι προτιμότερο οι γονείς να περνούν ποσοτικό χρόνο παρά ποιοτικό χρόνο με τα παιδιά τους. Μπορείτε να το αναλύσετε περισσότερο αυτό;
 
Τον τελευταίο καιρό ζούμε τον μύθο του ποιοτικού χρόνου. Αυτό βοηθά τους γονείς να αντιμετωπίσουν τα δύσκολα ωράριά τους. Τα παιδιά μεγαλώνουν με βοηθητικό προσωπικό, με τους παππούδες και τις γιαγιάδες ή ακόμα χειρότερα με τεχνολογικές νταντάδες.  Οι γονείς προσπαθούν να αναπληρώσουν τον χαμένο χρόνο γεμίζοντάς τον με ακριβά παιχνίδια,  ανεξέλεγκτη παροχή παιχνιδομηχανών, επιτρεπτικότητα, άμεση επιβράβευση, απεριόριστη αίσθηση δικαιωμάτων και απουσία βαρετών στιγμών.

Το αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση προβλημάτων ψυχικής υγείας στα παιδιά, αύξηση της ΔΕΠ-Υ (Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας), της χρήσης ουσιών, της εφηβικής κατάθλιψης και των παιδικών αυτοκτονιών.

Γνωρίζουμε όμως πολύ καλά ότι κάθε ποιοτική ανθρώπινη σχέση χρειάζεται χρόνο. Χρειάζεται κουβέντα χωρίς να υπάρχει ζητούμενο, κάποιο πρακτικό αντίκρισμα δηλαδή. Η σχέση μέσω της συνομιλίας επιβεβαιώνεται και καλλιεργείται. Μέσα σε ένα ζεστό περιβάλλον παρουσίας, έστω και σιωπηλής πολλές φορές αλλά με διαθεσιμότητα χρόνου, θα ανοίξει η πόρτα για τα πιο σοβαρά ζητήματα συζήτησης. Το παιδί, όπως και ο καθένας μας, θέλει τον χρόνο του για να μπορέσει να φτάσει στα πιο βαθιά και τα πιο ουσιαστικά.

Πολλοί γονείς το έχουν καταλάβει ήδη αυτό και προσπαθούν να αλλάξουν στάση ζωής καθότι η σχέση δε χτίζεται με αναπληρώσεις ούτε με μαγικά. Ο περιορισμός των σχέσεών μας στην επίλυση πρακτικών θεμάτων με επικάλυψη την ιδέα του ποιοτικού χρόνου τις ακρωτηριάζει. Η προσπάθεια να χτίσουμε ποιοτικό χρόνο χωρίς να είμαστε παρόντες οδηγεί σε επισφαλείς σχέσεις που σύντομα θα εμφανίσουν σύμπτωμα όπως κατάθλιψη, αλκοόλ, ναρκωτικά, άτυπες μαθησιακές δυσκολίες, επιθετική συμπεριφορά  κ.λπ.  
 
Πώς μπορεί το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα να χωρέσει τη διαφορετικότητα, όταν δίδεται τόσο μεγάλη σημασία στο γνωσιακό κομμάτι της εκπαίδευσης και λιγότερη έως καθόλου στο ψυχοσυναισθηματικό;
 
Στις δυτικές κοινωνίες έχουν κυριαρχήσει αξίες που έχουν σχέση με τη δύναμη που φέρνει το χρήμα, η κατοχή αγαθών και η επιτυχία. Το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα λοιπόν προσπαθεί να φτιάξει ιδανικά που αν οι νέοι τα κατακτήσουν θα θεωρούνται επιτυχημένοι. Ουσιαστικά το ίδιο δημιουργεί την αποτυχία. Με άλλα λόγια η σημερινή σχολική αποτυχία είναι μια παθολογία της εποχής μας. Από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα που εισήχθη η υποχρεωτική εκπαίδευση περάσαμε στο άλλο άκρο ζητώντας την αριστεία για όλους. Πριν ο αναλφαβητισμός δεν αποτελούσε απαραίτητα στίγμα αφού όλοι είχαν τη θέση τους στην κοινωνία και το επάγγελμά τους. Σήμερα ζούμε την εποχή του πτυχιούχου όπου όλοι θεωρούνται αποτυχημένοι αν δεν τα καταφέρουν καθότι αυτή η αποτυχία είναι συνώνυμη της αποτυχίας στη ζωή.

Από τη στιγμή που επικράτησε ο συμπεριφορισμός στην εκπαίδευση το εκπαιδευτικό σύστημα είναι αυτό που ελέγχει, προαποφασίζει, καθορίζει, διατάζει, αξιολογεί. Αυτό, γνωρίζει τα πάντα, κάνει διάγνωση της απόκλισης και δίνει εντολές. Κατηγοριοποιεί και επιβάλλει ταμπέλες και στερεότυπα. Μέσω της διδασκαλίας επιδιώκεται η ενίσχυση της επιθυμητής συμπεριφοράς και έμφαση δίδεται στο αποτέλεσμα και όχι στη διαδικασία. Το λάθος δαιμονοποιείται καθότι ενισχύονται μόνο οι επιθυμητές συμπεριφορές και δεν λαμβάνονται υπόψιν τα εσωτερικά κίνητρα του ατόμου και τα προσωπικά του δεδομένα. 
Η απάντηση στο δύσκολο ερώτημά σας είναι να αφήσουμε ελεύθερο το Υποκείμενο, εδώ μαθητή, να δομηθεί στους χρόνους του και να συνυπάρξει χωρίς στιγματισμό. Η θεωρία της Συμπερίληψης στην εκπαίδευση κινείται προς αυτήν την κατεύθυνση καθότι στηρίζεται σε δημοκρατικές αξίες, όπως ο σεβασμός, η ισότητα, η συνεργασία, η αποδοχή και η δικαιοσύνη. Έτσι μέσα από τη σύμπραξη διαφορετικών μαθητών το σχολείο γίνεται μια υγιής κοινωνία αλληλεγγύης. Η διαφορετικότητα είναι κάτι θεμιτό, κάτι που δε χρήζει επίλυσης ή αφομοίωσης.
 
Αν μπορούσατε να φανταστείτε το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα σε τριάντα χρόνια από τώρα, πώς θα θέλατε να το δείτε; Μπορείτε να μας περιγράψετε την εικόνα μιας τάξης;
 
Το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει πολλές αγκυλώσεις. Είναι πολλοί οι μηχανισμοί που το κρατούν στη σημερινή απαρχαιωμένη του μορφή. Το σχολείο θα πρέπει να εργάζεται όχι με το σκεπτικό του άμεσου αποτελέσματος που εξυπηρετεί μια προσωρινή αποτύπωση κάτω από αυταρχικές μεθόδους, αλλά του μακροχρόνιου αποτυπώματος.  Οφείλουμε να μεγαλώσουμε  παιδιά ανεξάρτητα, συνεργάσιμα, δημιουργικά, αυτοπειθαρχημένα, υπεύθυνα, παιδιά που σέβονται και έχουν αυτοπεποίθηση. Αυτό μπορούμε να το πετύχουμε σε μια τάξη πιο εναλλακτική και με ευελιξία στο πρόγραμμα σπουδών.

Σε μια τέτοια τάξη οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν μαθήματα, πέρα από κάποιο βασικό κορμό φτιάχνοντας έτσι το δικό τους ετήσιο πρόγραμμα σπουδών. Στα βασικά μαθήματα θα υπάρχουν επίπεδα ώστε όλοι να μπορούν να αναπτυχθούν στους δικούς τους χρόνους. Θα μπορούνε επίσης να αλλάξουν επίπεδο μέσα στη χρονιά με συγκεκριμένα κριτήρια. Νέα αναλυτικά προγράμματα θα καλλιεργούν δεξιότητες όπως η δημιουργικότητα, η αναλυτική και συνθετική ικανότητα και η συνεργατικότητα. Η αποστήθιση και η παπαγαλία που ζητά το σημερινό σύστημα δεν προετοιμάζει έναν άνθρωπο για το αύριο. Σήμερα ξέρουμε ότι τα προβλήματα δεν λύνονται από έναν άνθρωπο πια καθότι υπάρχει μεγάλη πολυπλοκότητα σε όλα τους τομείς. Θέλουμε ανθρώπους εκπαιδευμένους που να μπορούν να δουλεύουν σε ομάδες.
​
Τα παιδιά θα έχουν δασκάλους αυθεντικούς, οδηγούς - διευκολυντές στην ανακάλυψη της γνώσης και όχι παγιδευμένους μέσα σε ρόλους υπεροψίας και αυθεντίας. Χωρίς αυστηρούς, επιτρεπτικούς ή εναλλασσόμενους δασκάλους οι μαθητές δε θα οδηγούνται στο φόβο, την αυθαιρεσία ή την εξάρτηση. Μέσα από μία τέτοια τάξη  δε θα καλλιεργείται η επιθετικότητα, η δουλοπρέπεια, η χαμηλή αυτοεκτίμηση ή η απόσυρση.
 
Θεωρείτε πως θα ήταν χρήσιμο οι δάσκαλοι σε μηνιαία ίσως βάση να είχαν τη δυνατότητα εποπτείας για ζητήματα που ίσως τους ξεπερνούν σε σχέση με μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες, είτε σε επίπεδο ειδικής αγωγής, είτε ψυχοδυναμικό.
 
Οι δάσκαλοι βρίσκονται εγκλωβισμένοι ανάμεσα στον ρόλο του υπαλλήλου, της κοινωνίας και της επιστημονικής τους γνώσης. Πολλές φορές έχουν να αντιμετωπίσουν την έλλειψη κατανόησης από τη διοίκηση,  τη δυσανασχέτηση των γονιών, την επιθετικότητα και την έλλειψη καλής θέλησης των μαθητών τους. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι να νιώθουν μόνοι και φοβισμένοι.

Σε ομάδες εποπτείας ή στην προσωπική τους θεραπεία κάποιοι εκπαιδευτικοί ενδυναμώνονται. Δεν πληγώνονται τόσο βαθιά από αποτυχίες τους ή την επιθετικότητα κάποιων γονιών ή μαθητών. Συνειδητοποιούν τη μεταβίβαση που κάνουν οι μαθητές στο πρόσωπό τους λύνοντας ίσως έτσι ασυνείδητα, κάποια άλυτα οιδιπόδεια, όπως υποστηρίζουν και οι ψυχαναλυτές. Αντιλαμβάνονται ότι ακόμα και οι τέλειες διδακτικές τους μέθοδοι δεν είναι αρκετές κάποιες φορές για να μεταφέρουν τις γνώσεις τους.

Όσοι ασχολούνται με τη θεραπεία γνωρίζουν καλά ότι μια έντονη διανοητική  επένδυση αποτελεί μια καλή προσωρινή κρυψώνα νευρωσικών ή ψυχωσικών διαταραχών. Είναι τελικά αυτό που θέλουμε; Θέλουμε μαθητές που θα πάνε να κρυφτούν κάπου προσωρινά ως επιτυχημένοι;

Μια εποπτεία των δασκάλων θα βοηθούσε στην ερμηνεία της μεταβίβασης που γίνεται στη σχέση δασκάλου-μαθητή. Ο δάσκαλος μόνος του είναι αβοήθητος στο να το κάνει. Ακόμη και ο ψυχοθεραπευτής πολλές φορές χρειάζεται τη βοήθεια του επόπτη του για να αποφύγει την παγίδα αυτή. Και αν ο δάσκαλος από την άλλη χρησιμοποιεί τη μεταβίβαση για τη μετάδοση της γνώσης, πόσο πιθανόν είναι να κάνει κατάχρηση και να πέσει στην παγίδα της;

Εάν θέλουμε να μιλήσουμε για ένα άλλο σχολείο θα πρέπει να δούμε την καθιέρωση της εποπτείας τόσο σε επίπεδο ψυχαναλυτικό όσο και σε επίπεδο μαθησιακό σε εβδομαδιαία βάση. Ανέφικτο δεν είναι τίποτε όταν το πιστεύουμε. Το ερώτημα είναι ποιος θέλει να δουλέψει προς αυτήν την κατεύθυνση…!!! Και εάν όχι γιατί;  

Νίκος Τομαράς
Μαθησιακές δυσκολίες ή σύμπτωμα:
​Από τις ισότιμες ευκαιρίες στην εκπαίδευση σε μια συμπεριληπτική κοινωνία (νέα, αναθεωρημένη έκδοση)
Εκδόσεις Πατάκη
ISBN: 9789601684215
Τιμή: €14.70