Η ΣΤΑΧΤΟΠΟΥΤΑ ΈΦΑΓΕ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΤΗΣ ΤΕΛΙΚΑ;

της Μαρίας Σούμπερτ

​Υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση κατά πόσο τα παιδιά του σήμερα μπορούν να ακούσουν ένα λαϊκό παραμύθι χωρίς να «τραυματιστούν» ανεπανόρθωτα από τις σκηνές βίας που περιγράφονται. Μπορεί ένα παιδί σήμερα να ακούσει για την μαμά κατσίκα που κόβει την κοιλιά του λύκου για να βγάλει τα παιδιά της από μέσα; Για τις λάμιες που τρώνε μωρά και για τα παιδιά που τρώνε την οικογένειά τους; Μπορούν να ακούσουν για τους δράκους που τρώνε τα παιδιά τους ή τις μανάδες που τους ταΐζουν το ίδιο τους το στήθος, χωρίς να έχουν εφιάλτες το βράδυ;
           
Για να το δούμε όμως και από την ανάποδη: σε τι εξυπηρετούσαν τα λαϊκά παραμύθια –αφηγήσεις που επιβιώνουν και εξελίσσονται μέσα στους αιώνες και συνεχίζουν μέχρι τα χρόνια μας; Τι έπαθαν οι τότε ακροατές τους; 

Για να επιστρέψουμε όμως στο σήμερα, οι σημερινοί παραμυθάδες –οι γονείς των παιδιών-ακροατών- είναι εκείνοι που δυσκολεύονται ως επί το πλείστον να αφηγηθούν αυτά τα παραμύθια στα παιδιά τους. Νιώθοντας δέος και ίσως αποστροφή για τις βίαιες σκηνές των αφηγήσεων αυτών, αδυνατούν να τις αφηγηθούν στα παιδιά τους χωρίς να τους εμπνεύσουν φόβο.
           
Τι είναι όμως αυτό που διαπραγματεύονται τα λαϊκά παραμύθια; Σίγουρα μέσα από την διαδικασία αφήγησης – ακρόασης διαδραματίζεται ένα αρχετυπικό δράμα –με την έννοια του "δρω"–πράττω. Μέσα από αρχετυπικές εικόνες, ο παραμυθάς θα μεταφέρει την λαϊκή γνώση και σοφία με στόχο να μιλήσει απευθείας στις ψυχικές διεργασίες του ακροατή. 

Για αυτά τα παραμύθια μιλάει και η κοινωνική ανθρωπολόγος και φιλόλογος Εμμανουέλα Κατρινάκη στο βιβλίο της «Το στοίχημα της Σταχτοπούτας» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εύμαρος, επιλέγοντας συγκεκριμένα παραμύθια από την ελληνική λαϊκή παράδοση που αναφέρονται στην ανθρωποφαγία. Έχουμε λοιπόν τις αδερφές της Ελληνίδας Σταχοτοπούτας που έφαγαν τη μητέρα τους, τη Στρίγγλα που τρώει όλη της την οικογένεια, τον δράκο που τρώει το στήθος της γυναίκας του και θέλει να φάει και τα παιδιά του και πάει λέγοντας. Η υπόθεση την οποία υποστηρίζει βάση της ψυχαναλυτικής θεωρίας είναι πως τα παραμύθια της ανθρωποφαγίας και μάλιστα της βρώσης των οικείων της οικογένειας πραγματεύονται αναπτυξιακές φάσεις του παιδιού το οποίο βρίσκεται στο στοματικό-κανιβαλικό στάδιο, αλλά και πώς δημιουργούνται συγχωνευμένες σχέσεις ανάμεσα στη μητέρα και τα παιδιά της. Συν-χωνεύω άλλωστε εμπεριέχει και την διαδικασία της βρώσης για να ακολουθήσει η χώνεψη –η μάνα έχει ήδη ενσωματώσει το παιδί ή αντίστροφα. Από την άλλη όταν το φάγωμα αφορά αδέρφια διαφορετικού φύλου, ή την σχέση πατέρα-κόρης εκεί αναδύονται οι αιμομικτικές φαντασιώσεις που πρέπει να καταπνιγούν ως ταμπού των ανθρώπινων κοινωνιών.

​Η μελέτη της Εμμανουέλας Κατρινάκη είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες, "ζωντανές" και άμεσες που έχω διαβάσει και δίνει μια ξεκάθαρη εικόνα της λειτουργίας των λαϊκών παραμυθιών και της σημασίας τους. Επειδή όμως οι εποχές αλλάζουν και επειδή κανείς δεν μπορεί να ενοχοποιείται επειδή κάτι τον υπερβαίνει –είτε σαν ύφος, είτε σαν περιεχόμενο, είτε σαν φαντασίωση- σημειώνουμε και την ίδια την εξέλιξη των παραμυθιών όπως γράφει η Κατρινάκη. Πολλά από αυτά λογοκρίνονται από το συλλογικό ασυνείδητο, στοιχεία τους αφαιρούνται, ενώ άλλα απλώς πια υπονοούνται.

Όπως αναφέρει η Κατρινάκη «Καθώς άλλαζε το κοινό των παραμυθιών και γίνονταν αποδέκτες του τα παιδιά, μεγάλωνε κι η ανάγκη αφαίρεσης όσων μοτίβων θεωρήθηκαν ακατάλληλα για παιδιά». Μπορεί λοιπόν η Σταχτοπούτα να άλλαξε μέσα στα χρόνια και κυρίως μετά την κινηματογραφική διασκευή της Disney, πάντα όμως θα μιλάει για την δυσκολία του κοριτσιού να αποχωριστεί την πατρική εστία –το τζάκι- και να προχωρήσει με τα εφόδια που του παρέχει η μητρική φιγούρα προς την δική της ανεξαρτητοποίηση και ενηλικίωση.

 


Εμμανουέλα Κατρινάκη

Το στοίχημα της Σταχτοπούτας

Μελέτη για τον κανιβαλισμό στα λαϊκά παραμύθια

Εκδόσεις Εύμαρος

ISBN 978-618-5162-40-5
Τιμή € 12,00

---