Το μπλόκο της Κοκκινιάς: Σαν σήμερα το 1944 το πιο αιματοβαμμένο της Κατοχής

γράφει ο Χρήστος Σούτος

Η έννοια της λέξης μπλόκο περιλαμβάνει την απαγόρευση εισόδου, εξόδου και διέλευσης από μια συγκεκριμένη περιοχή. Είναι ορισμένες φορές, όμως, που η ετυμολογία μιας λέξης μοιάζει τόσο φτωχή για να περιγράψει ένα συμβάν, τόσο φτωχή για να περικλείσει την θηριωδία των γεγονότων και τον αποτροπιασμό. Την περίοδο της γερμανικής Κατοχής ήταν μια συνήθης τακτική των κατακτητών να στήνουν τέτοιου είδους επιχειρήσεις, με την αμέριστη βέβαια βοήθεια των ντόπιων συνεργατών τους, με σκοπό να τρομοκρατήσουν τον κόσμο και να εξαρθρώσουν αντιστασιακούς πυρήνες.

Δεν ήταν μόνο η Αθήνα που δεινοπάθησε από αυτές τις πρακτικές, αλλά και η επαρχία. Συνήθως εκτός των τειχών της πρωτεύουσας προχωρούσαν σε μαζικές εκτελέσεις αμάχων και ολική καταστροφή χωριών και οικισμών, γεγονότα που καταγράφονται ως ολοκαυτώματα. Οι αριθμοί της γερμανικής θηριωδίας σοκάρουν, αναλογιζόμενοι ότι μιλάμε για 1.170 τέτοια περιστατικά με τον αριθμό των θυμάτων να είναι φυσικά πολλαπλάσιος. Οι Ναζί δεν έκαναν διακρίσεις στις εκτελέσεις με αποτέλεσμα μέσα στα θύματα να υπάρχουν ηλικιωμένοι, γυναίκες, παιδιά ακόμα και βρέφη. Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς; Τα Καλάβρυτα, το Δίστομο, το Κομμένο της Άρτας, τα χωριά Κοντομάρι και Κάνδανο στην Κρήτη και τόσα άλλα. 

Στα μπλόκα η κατάσταση, κυρίως σε ότι έχει να κάνει με το μένος και την φρίκη, δεν ήταν και πολύ διαφορετική. Στην επαρχία γνωστά έμειναν αυτά σε Καλαμαριά και Πάτρα, ενώ στην Αθήνα η αρχή έγινε με την Καλογρέζα. Εκεί οι Γερμανοί υποστηριζόμενοι από Έλληνες δωσίλογους προσπάθησαν να εξοντώσουν την έντονη αντιστασιακή δράση των πολιτών σε Καλογρέζα και Νέα Ιωνία, περιοχές που πρωτοστατούσαν. Το εν λόγω μπλόκο έλαβε χώρα στις 2 Σεπτεμβρίου του 1943. Την επόμενη χρονιά σειρά πήραν το Περιστέρι (στις 6/7/1944) και ο Βύρωνας (στις 7/8/1944) για να φθάσουμε σαν σήμερα στις 17 του μηνός Αυγούστου, όπου οι Γερμανοί αποφάσισαν να στήσουν ανάλογη  επιχείρηση στην Κοκκινιά. Οι αντιστασιακές ομάδες της περιοχής είχαν εξοργίσει τους κατακτητές και έτσι οργανώθηκε μια τεράστια κινητοποίηση των γερμανικών στρατευμάτων μαζί με τους ταγματασφαλίτες και την περιβόητη μηχανοκίνητη μοίρα της Αστυνομίας Πόλεων υπό του διοικητού της Νίκου Μπουραντά. Ο τελευταίος ήταν ο φόβος και ο τρόμος και δεν είναι τυχαίο ότι οι άνδρες του ονομάζονταν μπουραντάδες από το όνομα του. Περί τους 500 οπλισμένους Γερμανούς στρατιώτες και άλλοι 2.000 ταγματασφαλίτες περικύκλωσαν την συνοικία της Νίκαιας κλείνοντας όλες τις διόδους. Η μάχη που έδωσαν οι Ελασίτες επέτρεψε σε αρκετούς να διαφύγουν, όμως, οι περισσότεροι εγκλωβίστηκαν. Εκτός του Μπουραντά σημαντικό ρόλο στην επιχείρηση είχε και ο Συνταγματάρχης Ιωάννης Πλυτζανόπουλος, διοικητής των ταγμάτων ασφαλείας.

Απαραίτητη ιστορική αναφορά είναι πως τα συγκεκριμένα τμήματα ιδρύθηκαν από τον κατοχικό Πρωθυπουργό Ιωάννη Ράλλη το 1943 με σκοπό να συνδράμουν τους κατακτητές προς την κατεύθυνση αντιμετώπισης του κομμουνιστικού κινδύνου που διέβλεπαν διάφοροι, λόγω της ανόδου της δημοφιλίας του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ στις πλατιές μάζες κόσμου. Επίσης, για να μην λησμονούμε, ο Ιωάννης Πλυτζανόπουλος μετά την απελευθέρωση "για τις υπηρεσίες του στο Έθνος" προήχθη σε υποστράτηγο, ο δε ανιψιός του, γιατί πάντα υπάρχει και μια γενεαλογική συνέχεια, διετέλεσε Δήμαρχος Νίκαιας διορισμένος από την Χούντα σε μια προσπάθεια η θηριωδία των Ναζί και των συνεργατών τους να αποδοθεί στο ΚΚΕ. Αυτά ως μια απαραίτητη ιστορική σημείωση.

​Τις πρώτες πρωινές ώρες οι Γερμανοί διέταξαν όλοι οι άνδρες από 14 έως 60 ετών να συγκεντρωθούν στην κεντρική πλατεία της περιοχής. Η πλατεία Οσίας Ξένης, σήμερα ονομάζεται πλατεία 17ης Αυγούστου 1944, γέμισε από κόσμο. Πάνω από 20.000 άντρες όλων των ηλικιών μαζεύτηκαν εκεί για να ελεγχθούν από τα ναζιστικά στρατεύματα και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Οι δωσίλογοι κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους γονατισμένους συμπατριώτες τους φορώντας κουκούλες για να μην αναγνωρίζονται και άρχισαν να υποδεικνύουν όσους είχαν σχέση με το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ και γενικότερα αντιστασιακή δράση. Οι επιλεχθέντες από τους προδότες οδηγούνται λίγο πιο μακριά από την πλατεία, στην μάντρα της Κοκκινιάς όπως έμεινε στην ιστορία και εκτελούνται ως κομμουνιστές.

Συνολικά 76 άτομα εκεί μαζί με άλλους 46 στην συνοικία "Αρμένικα", όπου υπήρξαν και έντονες αψιμαχίες με τμήματα του ΕΛΑΣ και της Οργάνωσης Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών, της γνωστής ΟΠΛΑ. Στους παραπάνω προστέθηκαν ακόμα 30 που εκτελέστηκαν στην διάρκεια εφόδων σε σπίτια και 4 άτομα που έχασαν την ζωή του όταν οι Γερμανοί προχώρησαν στην πυρπόληση περίπου 100 οικιών. Στο τέλος της ημέρας ο αριθμός των θυμάτων είχε ανέβει στους 350 τα οποία και θάφτηκαν στον χώρο του Γ! Νεκροταφείου. Πολλοί Νικαιώτες, οι ιστορικές πηγές τοποθετούν τον αριθμό τους ανάμεσα στους 6.000 έως 8.000, μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου και 1.200 εξ αυτών θα οδηγηθούν σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης με αποτέλεσμα αρκετοί είτε να εκτελεστούν, είτε να χάσουν την ζωή τους από τις κακουχίες.

​Τα μπλόκα και οι αντίστοιχες επιχειρήσεις φυσικά και δεν σταμάτησαν εκεί. Οι Ναζί διαισθανόμενοι το τέλος τους να πλησιάζει συνέχισαν με μανία τις καταστροφές, τις λεηλασίες και φυσικά τις σφαγές αμάχων. Από κοντά και οι εν Ελλάδι συνεργάτες τους. Στην Αθήνα μετά την Κοκκινιά σειρά πήραν το Κουκάκι, η Καλλιθέα, τα Σφαγεία. Στα Σφαγεία, ο σημερινός Ταύρος, προχώρησαν σε πυρπόληση της συνοικίας και μαζικές εκτελέσεις. 

Η μάντρα της Κοκκινιάς, τόπος μαρτυρίου των Ελλήνων αντιστασιακών, σήμερα ευτυχώς διατηρείται και αποτελεί ζωντανό μνημείο μνήμης για να να θυμίζει σε όλους μας την θηριωδία των Ναζί, τις συνέπειες του φασισμού και την απάνθρωπη πλευρά του πολέμου. Η "Μάντρα της Κοκκινιάς" ήταν ο χώρος ενός παλαιού ταπητουργείου με το όνομα Οριεντάλ Κάρπετ, το οποίο λειτούργησε από το 1929 μέχρι και τις αρχές της γερμανικής Κατοχής. Στο σημείο οι Γερμανοί κατακτητές και οι ντόπιοι συνεργάτες τους εκτέλεσαν τους Έλληνες αγωνιστές, μεταξύ των οποίων και τρεις γυναίκες. Το ταπητουργείο δεν λειτούργησε ποτέ ξανά και ευτυχώς, έστω και αργά, αγοράστηκε από το ελληνικό δημόσιο και διαμορφώθηκε σε μουσείο Εθνικής Αντίστασης την δεκαετία του 1980.

Μην λησμονούμε ότι έπρεπε να φθάσουμε στην δεκαετία αυτή για να βρεθεί μια ελληνική κυβέρνηση, αυτή υπό την ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου, να αναγνωρίσει  την Εθνική Αντίσταση και τους εναπομείναντες ήρωες της. Στην πλατεία, όπου συγκεντρώθηκαν οι κάτοικοι και η οποία πλέον ονομάζεται 17ης Αυγούστου, υπάρχει Ηρώο των  πεσόντων που είναι ένα ορειχάλκινο άγαλμα του Γιώργου Ζογγολόπουλου από το 1956. Επίσης υπάρχει, πέρα από το μουσείο στην Μάντρα της Κοκκινιάς και μνημείο στον περιβάλλοντα χώρα του Γ! Νεκροταφείου.

Το μπλόκο της Κοκκινιάς μεταφέρθηκε και στη μεγάλη οθόνη. Το 1965 σε σκηνοθεσία Άδωνη Κύρου, σενάριο του ίδιου και των Γεράσιμου Σταύρου, Ζαν Πωλ Τορόκ. Την μουσική της ταινίας υπογράφει ο Μίκης Θεοδωράκης και πρωταγωνιστεί πλειάδα σπουδαίων Ελλήνων ηθοποιών. Μάνος Κατράκης, Κώστας Καζάκος, Αλεξάνδρα Λαδικού, Γιάννης Φέρτης, Ξένια Καλογεροπούλου και η Ζώρζ Σαρρή. Η ταινία έκανε πρεμιέρα στις 7/12/1965 και έκοψε περισσότερα από 156 χιλιάδες εισιτήρια. Προβλήθηκε και στις Κάννες την επόμενη χρονιά στην "Εβδομάδα Κριτικής". Το 2011 στα 45 χρόνια από την πρώτη της προβολή, επαναπροβλήθηκε στον χώρο του μαρτυρίου στην Μάντρα της Κοκκινιάς.