Η ΦΟΥΓΚΑ

του Χρήστου Γκόντζου

Η φούγκα είναι μια φόρμα μουσικής γραφής που άνθισε στα χρόνια του 17ου αιώνα, της μπαρόκ εποχής όπως την λέμε στην ιστορία της μουσικής. Ορόσημο για την εξέλιξη και την τελειοποίηση της φόρμας αυτής ήταν ο Johan Sebastian Bach με εκατοντάδες φούγκες στην λίστα της εργογραφίας του.

Η ετυμολογία και η μετάφραση της λέξης φούγκα είναι η «Φυγή». Ο όρος αυτός προέκυψε είτε επειδή οι νότες μοιάζουν σαν να κυνηγάνε η μία την άλλη κατά το άκουσμα μιας φούγκας είτε πήρε την σημασία του από την φυγή από το «παλαιό», ενδεχομένως και από τις δύο αυτές περιπτώσεις να εδραιώθηκε ο όρος που σήμερα στα ελληνικά καλούμε ως «φυγή(φούγκα)».

Η φούγκα είναι έργο πολυφωνικό. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει κύρια μελωδία που εναρμονίζεται με συγχορδίες(ακόρντα), αλλά υπάρχουν πολλές φωνές που συνυπάρχουν με αυτούσια αυτοτέλεια η καθεμιά. 

Όλη η δομή της φούγκας διατρέχεται και διαπερνάται από την επεξεργασία ενός μουσικού θέματος. Μιας φράσης η οποία εμφανίζεται-εκτίθεται συνεχώς μέσα στην φόρμα. Το δε περιεχόμενο της φόρμας δεν είναι άλλο παρά η επεξεργασία αυτού του θέματος.
​
Το θέμα στην φούγκα εναρμονίζεται σε πρώτη φάση από το αντίθεμα που είναι μια δεύτερη μελωδία που συμπληρώνει και εναρμονίζει το θέμα. Τα υλικά του θέματος συχνά με μουσική επεξεργασία δημιουργούν το αντίθεμα. Ενώ τα υλικά του θέματος και του αντιθέματος συνθέτουν όλο το περίγραμμα γύρω από το οποίο κινείται η φούγκα.

Κάθε φούγκα ξεκινάει με την Έκθεση του θέματος το οποίο πρέπει να τραγουδηθεί απ’ όλες τις φωνές διαδοχικά. Κάθε φωνή που εισέρχεται για πρώτη φορά στην φούγκα οφείλει να «απαντάει(μιμείται)» το θέμα. Όταν η έκθεση του θέματος ολοκληρωθεί από όλες τις φωνές τότε λέμε πως έχουμε «επεισόδιο». Τα επεισόδια είναι στιγμές όπου το θέμα παραλλάσσεται για να μας οδηγήσει σε μια νέα έκθεση σε κάποια άλλη τονικότητα. Υπάρχουν επίσης και στάσιμα. Τα στάσιμα είναι στιγμές όπου ο μπάσος(η κάτω φωνή) μένει στάσιμη σε μια νότα δημιουργώντας έναν ισοκράτη. Οι πάνω φωνές κινούνται ελεύθερα κατά την διάρκεια του ισοκράτη και συνήθως καταλήγουν σε μια μουσική πτώση. Πέρα από τις εκθέσεις, τα επεισόδια και τα στάσιμα, στην φούγκα το θέμα περνάει και μια άλλη μορφή επεξεργασίας συνήθως πριν το φινάλε. Τότε λέμε πως έχουμε «Στρέτο» ή «Στρέτι» αν είναι παραπάνω από ένα. Κατά την διάρκεια του στρέτο το θέμα «πέφτει» πάνω στον εαυτό του και συμπληρώνει μουσικά τον εαυτό του με διάφορες τεχνικές επεξεργασίας, όπως η σμίκρυνση, η μεγέθυνση, η αντιστροφή ή ο καθρέφτης του θέματος. Συνήθως το θέμα εκτίθεται για τελευταία φορά παρουσία ισοκράτη και η φούγκα τελειώνει με μια πτώση στην τονικότητα απ’ όπου ξεκίνησε.

Η φούγκα μπορεί να είναι γραμμένη για φωνές είτε για όργανα. Μάλιστα ο πρόγονος της φούγκας κατά την περίοδο της αναγέννησης ήταν το φωνητικό Recircare. Ο Μπαχ για παράδειγμα έχει συνθέσει αρκετά Recircare μέσα στο μνημειώδες έργο του «Η τέχνη της Φούγκας», όπου πραγματικά το έργο αυτό ίσως πλησιάζει πιο πολύ από κάθε άλλο την τελειότητα στην έκφραση αυτής της μουσικής φόρμας.

Αξιοσημείωτα και ιδιαιτέρως σημαντικά είναι τα δύο βιβλία του Μπαχ «Πρελούδια και Φούγκες», τόμος πρώτος και δεύτερος, όπου συναντάμε πρελούδια και φούγκες γραμμένα για κλαβιέ σε όλες τις τονικότητες.

Παρ’ όλα αυτά φούγκες έγραψαν σχεδόν όλοι οι συνθέτες της λόγιας μουσικής ο καθένας με την δικιά του τεχνοτροπία και ύφος άλλοτε υπακούοντας πλήρως στους κανόνες που έθεσε ο Μπαχ στην γραφή του άλλοτε λιγότερο και γράφοντας πιο «ελεύθερα».
​
Σήμερα η φούγκα είναι το ανώτερο μάθημα της σχολής των ανωτέρων θεωρητικών της μουσικής στα ωδεία, ένα βήμα πριν την σύνθεση. Για να προχωρήσει κανείς στο μάθημα της σύνθεσης είναι υποχρεωτικό να έχει λάβει δίπλωμα στην φούγκα.